Όλες οι μεγάλες ανθρώπινες ομάδες και μορφές  που στάθηκαν γύρω από τον Σταυρό, παριστάνουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο τη μεγάλη ιστορική αλήθεια που φανερώθηκε σε εκείνη τη στιγμή της ιστορίας : ο κόσμος δεν μπορούσε να σωθεί από μόνος του.  Ο άνθρωπος είχε πλέον  εξαντλήσει τις δυνάμεις του.  Η Ρώμη, η Αθήνα, η Ιερουσαλήμ και οι άλλες πόλεις βούλιαζαν σαν μια θάλασσα που την καταπίνει μια μεγάλη τρύπα.  Βλέποντάς τον εξωτερικά, ο αρχαίος κόσμος βρισκόταν στο απόγειό του. Πάντοτε όμως σε μια τέτοια στιγμή αρχίζει η βαθύτερη παρακμή.  Δεν θα καταλάβουμε ωστόσο περί τίνος είδους παρακμής επρόκειτο, εάν δεν συνειδητοποιήσουμε ίτι δεν οφειλόταν σε κάποιο προπατορικό αμάρτημα. Η ίδια η δύναμη του κόσμου είχε μετατραπεί σε αδυναμία, και η ίδια η σοφία του σε μωρία.

        Στο δράμα της Μεγάλης Παρασκευής, το καλύτερο που είχε μπορέσει να παρουσιάσει ο κόσμος με τη δική του σοφία και τις δικές του δυνάμεις, φανερώθηκε στη χειρότερή του όψη. Και αυτό ήταν οι εκπρόσωποι ενός αληθινού μονοθεϊσμού και οι στρατιώτες ενός πραγματικά παγκόσμιου πολιτισμού. Η θρυλική Ρώμη, που ιδρύθηκε πάνω στα ερείπια της Τροίας και θριάμβευσε πάνω στις στάχτες της Καρχηδόνας, ενσάρκωσε έναν άφθαστο ηρωισμό, πολύ κοντινό προς το μετέπειτα ιδεώδες της ιπποσύνης. Η Ρώμη υπερασπίστηκε τους εφέστιους θεούς και τις ανθρώπινες αρετές ενάντια στους δράκοντες της Αφρικής και του ερμαφρόδιτους της Ελλάδας, Ωστόσο, στο θυελλώδες φως εκείνης της νύχτας, η Ρώμη η Μεγάλη , η αυτοκρατορική Πολιτεία, γκρεμίζεται στο σκότος, χτυπημένη θαρρείς από τις κατάρες του Λουκρητίου.  Ο σκεπτικισμός διάβρωσε και διέλυσε τη λογική των κατακτητών του κόσμου : «Και τι είναι η αλήθεια;», ρωτάει εκείνος που αποστολή του ήταν να απονείμει δικαιοσύνη. Τη δραματική εκείνη ώρα, όπου παίζεται η μοίρα του αρχαίου κόσμου, ένας από τους κυριότερους πρωταγωνιστές του δράματος μοιάζει να συμπεριφέρεται τελείως αντίθετα από ό,τι όφειλε να συμπεριφερθεί.  Η Ρώμη ήξερε τις περισσότερες φορές να αναλαμβάνει τις ευθύνες της. Μα ο Πιλάτος «νίπτει τες χείρας» του και γίνεται το αιώνιο πρότυπα της ευθυνοφοβίας και της ανευθυνότητας. Ο άνθρωπος είχε εξαντλήσει τις δυνάμεις του. Δεν μπορούσε πια να φέρει σε πέρας τίποτε απολύτως.  Κουρασμένος, ένας Ρωμαίος ένιψε τα χέρια του για τη μοίρα του κόσμου

        Ανάμεσα στους πρωταγωνιστές του δράματος υπήρχαν και οι ιερείς εκείνης της ξεκάθαρης και προπατορικής αλήθειας, που μιλάει για τον ένα Θεό και κρύβεται πίσω από όλες τις μυθολογίες όπως ο ήλιος από τα σύννεφα. Και όμως, η αλήθεια αυτή, η μεγαλύτερη από όλες τις αλήθειες, δεν μπορούσε να σώσει από μόνη της τον κόσμο.  Ίσως να υπάρχει κάτι το εκτυφλωτικό στον καθαρό μονοθεϊσμό.  Κάτι που σε τυφλώνει και δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τον ήλιο από το φεγγάρι και τον ουρανό.  Ίσως πάλι η ιδέα του ενός Θεού να είναι πολύ βαριά για το τον άνθρωπο και να μη μπορεί να την αντέξει αν δεν την καλύψει με ένα ανθρώπινο πέπλο, ή με ενδιάμεσες μικρότερες θεότητες. Ή πάλι, ίσως να είναι υπερβολικά καθαρή και απόμακρη. ΄Όπως και να έχει, ο μονοθεϊσμός δεν μπόρεσε από μόνος του να σώσει τον κόσμο.  Ούτε καν να τον βοηθήσει να βρει το δρόμο  του. Και όμως, ήταν μια ιδέα που την ασπάζονταν και την υποστήριζαν κάμποσοι φιλόσοφοι.  Μόνο που αυτοί δεν μπόρεσαν, ούτε και ενδιαφέρθηκαν άλλωστε, να βοηθήσουν τον κόσμο να βρει το δρόμο του.  Ήταν αδύνατον η προσωπική άποψη ενός ανθρώπου, έστω και πάνσοφου , να διαλύσει τις ομίχλες των πολυδαίδαλων λαϊκών δοξασιών. Με ένα σπίρτο δεν μπορείς να φωτίσεις ολόκληρο δάσος. Μ’ ένα σουγιά δεν μπορείς να καθαρίσεις ολόκληρη ζούγκλα.  Οι Ιουδαίοι ιερείς φύλαξαν την αλήθεια ζηλότυπα, με την καλή και κακή έννοια του όρου. Την φύλαξαν σαν ένα θαυμάσιο μυστικό. Όπως οι ήρωες ενός ινδιάνικου μύθου φύλαγαν τον ήλιο μέσα σε ένα κιβώτιο, έτσι και αυτοί φύλαγαν το Αιώνιο μέσα σε μια κιβωτό.  Ήταν περήφανοι που μόνον  αυτοί μπορούσαν να κοιτάζουν τον ήλιο ενός αστραφτερού Θεού και δεν συνειδητοποιούσαν πως είχαν τυφλωθεί.  Από εκείνη την ημέρα, οι επίγονοί τους πορεύονταν όπως οι τυφλοί στο φως της μέρας, χτυπώντας δεξιά και αριστερά τη γη με το ραβδί τους και ρίχνοντας κατάρες στα σκοτάδια. Ο μνημειώδης μονοθεϊσμός τους είχε καταντήσει μουσειακός, το τελευταίο μαυσωλείο του είδους του, εντελώς ακίνητος μέσα σε ένα κινούμενο κόσμο. Γι’ αυτό ήταν αδύνατον να τον σώσει. Δεν μπορούσε να ον σώσει, διότι δεν μπορούσε να τον ικανοποιήσει.  Δεν ήταν πια αρκετό να επαναλαμβάνει ότι ο Θεός ήταν στον Ουρανό και πως δεν υπήρχε «ουδέν καινόν υπό τον ήλιον», αφού κυκλοφορούσε κιόλας η φήμη ότι ο Θεός είχε αφήσει τον Ουρανό και είχε κατέβει στη Γη για να τον σώσει.

GHESTERTON,The Everlasting Man, Ο ΑΙΩΝΙΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ, Εκδόσεις ΙΩΝΑΣ 2021.